آیه 30 سوره آل عمران

يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ (30)

بعد از آن شمه‌اى از كيفيت اعمال را در قيامت تذكر فرمايد:

يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ‌: بترسيد روزى را كه بيابد هر نفسى، ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً: آنچه بجا آورده باشد از خير مانند طاعات و عبادات و مبرات، حاضر گرديده شده نزد خود كه ببيند آن را، وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ: و آنچه بجا آورده باشد از بدى مانند افعال ناشايسته و محرمات الهيه، تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 67

وَ بَيْنَهُ‌: دوست دارد آن نفس، اينكه ميان او و عمل بد او، أَمَداً بَعِيداً: دورى و مسافتى باشد كه آن را مشاهده نكند.

تبصره: مفسرين را در تفسير اين آيه سه قول است:

1- آنكه مراد، نامه اعمال است كه وقتى مؤمن حسنات خود را مشاهده كند، خرسند و خوشحال گردد؛ و فاسق مشاهده كند سيئات خود را، دوست دارد ميان او مسافت بعيد باشد كه آن را نبيند.

2- آنكه مراد، مشاهده جزا و پاداش طاعات و عبادات است به ثواب و رحمت الهى، و ديدن سزا و مكافات معاصى و مخالفت است به عقاب و نقمت سبحانى.

3- مراد، تجسم اعمال است، چنانچه در بعض احاديث وارد شده كه اعتقادات و اعمال، در آن نشئه مجسم مى‌شوند. پس اعتقادات صحيحه و اعمال صالحه به صورتهاى نورانى و نيكو در مى‌آيند كه ديدن آنها نيز مؤمن را باعث مسرت و لذّت ديگر باشد، و اعمال سيئه و اعتقادات باطله، به صورتهاى ظلمانى و بد هيئت، كه ديدن ايشان نيز باعث خوف و اندوه بسيار باشند صاحبان خود را. «1» تكمله: در «اربعينيات» قاضى سعيد قمى (رحمه اللّه) از استاد اساتيد شيخ بهائى (رحمه اللّه) نقل نموده كه: روزى به زيارت بعض اهل حال رفت كه در مقبره‌اى از مقابر اصفهان مأوى داشت. آن عارف، به شيخ گفت: در اين قبرستان، روز پيش امر غريبى مشاهده كردم. ديدم جماعتى جنازه‌اى را آوردند در فلان مكان دفن نموده و رفتند. چون ساعتى گذشت، بوى خوشى شنيدم كه از بوهاى اين نشئه نبود. متحير ماندم، به راست و چپ نظر كردم، ناگاه ديدم جوانى خوش صورت در لباس ملوك مى‌رود تا رسيد به آن قبر. من تعجب‌

«1» قول اوّل و دوّم در تفسير صافى، جلد اوّل، صفحه 326 ذكر گرديده است. قول سوّم در كتاب شريف بحار الانوار، جلد هفتم، باب هشتم، صفحه 238، 239 از شيخ بهائى نقل شده و به آيات و روايات مؤيّد آن اشاره گرديده است.

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 68

نمودم از آمدن او، پس نشست نزد قبر، ديدم مفقود شد، گويا داخل در قبر شد.

تفسير اثنا عشرى    ج‌2    68    

انى گذشت، ناگاه بوى بدى شنيدم كه از هر بوى بدى بدتر بود. نگاه كردم، ديدم سگى مى‌رود بر اثر آن جوان، تا رسيد به آن قبر و پنهان شد. در حال تعجب بودم. ناگاه آن جوان بيرون آمد بد حال و بد هيبت با بدن مجروح، از همان راه كه آمده بود برگشت. من به عقب او رفتم، استدعا كردم حقيقت حال را براى من بگو. گفت: من عمل صالح اين ميت بودم، مأمور بودم كه در قبر با او باشم. ناگاه اين سگى كه ديدى آمد، او عمل بد او بود. من خواستم او را از قبر بيرون كنم تا وفا نمايم به حق صحبت او، سگ مرا دندان گرفت، گوشت مرا كند، مرا مجروح ساخت چنانچه بينى. چون عارف اين حكايت را براى شيخ نقل نمود، شيخ فرمود: راست گفتى، فنحن قائلون بتجسّم الاعمال و تصوّرها بالصّورة المناسبة بحسب الاحوال.

وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ‌: و مى‌ترساند شما را خدا از ذات مقدس خود به عقاب و عذاب، به سبب كفر و مخالفت.

نكته: وجه تكرار آيه به جهت آنست كه در اول، تحذير است در آن از عقاب بر موالات كفار؛ و در دوم، تحذير است از ارتكاب ساير معاصى. پس نيكو باشد در منهى عنه براى آنكه زجر و منع، ابلغ باشد. و نيز چون مورد مخاطره و هلاك، نفس است، البته تكرار مستحسن باشد.

وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ: و خداى تعالى مهربان است به بندگان كه مبالغه فرمايد در تحذير ايشان.

تبصره: آيه شريفه اشاره است به آنكه نهى و تحذير حق سبحانه بندگان خود را از محرمات، محض رأفت به ايشان و عين صلاح آنها است. يا اشاره به آنكه حق تعالى صاحب مغفرت و عقاب است تا به رحمت الهى اميدوار و از عذاب سبحانى ترسناك باشند.

در كتاب كافى- سعيد بن مسيب روايت نموده كه حضرت سجاد عليه السّلام هر جمعه در مسجد رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم موعظه‌

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 69

مى‌فرمود در ترك دنيا و ترغيب به آخرت: ايّها النّاس اتّقوا اللّه و اعلموا انّكم اليه ترجعون فتجد كلّ نفس ما عملت فى هذه الدّنيا من خير محضرا و ما عملت من سوء، تودّ لو انّ بينها و بينه امدا بعيدا، و يحذّركم اللّه نفسه، ويحك يا ابن آدم الغافل و ليس بمغفول عنه، يا ابن آدم انّ اجلك اسرع شى‌ء اليك، قد اقبل نحوك حثيثا يطلبك، يوشك ان يدركك و كأنّ قد اوفيت اجلك و قبض الملك روحك صرت الى قبرك وحيدا. «1» (الحديث) اى گروه مردمان، بپرهيزيد خدا را از مخالفت، و بدانيد كه شما بر مى‌گرديد؛ پس مى‌بايد هر فرد فرد نفسى آنچه بجا آورده از كارهاى خوب حاضر، و آنچه بجا آورده از كارهاى بد، دوست دارد كه ميان او و عملش مسافت دورى باشد. و مى‌ترساند شما را خدا از ذات احديت خود. واى بر تو اى پسر آدم كه غافل هستى و حال آنكه غفلت نشود از تو. اى پسر آدم بدرستى كه مرگ تو سريعتر چيزى است به تو، رو آورد به تو، به سرعت، نزديك است درك كند تو را، و به تحقيق وفا شود اجل تو و قبض كند روح تو را ملك و برگردى به سوى قبر خود، تنها، پس برگردد روح تو و داخل شوند نكير و منكر براى پرسش، و اول چيزى كه سؤال كنند، از پروردگار تو است و كتابى كه تلاوت نمودى و از امامى كه ولايت او را دارا شدى. پس از آن از عمر تو كه فانى كردى و مال تو از كجا كسب نمودى و در چه خرج كردى، پس بگير سلاح خود را و مهيا كن جواب را پيش از سؤال.

يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ (30)

ترجمه‌

روزى كه مى‌يابد هر كس آنچه را بجا آورده از خوبى حاضر كرده و آنچه را بجا آورده از بدى آرزو ميكند كاش بودى ميانه‌اش و ميانه آن مسافتى دور و ميترساند شما را خداوند از خود و خدا مهربانست به بنده‌گان..

تفسير

روز قيامت كه صحائف اعمال بندگان در محضر الهى گشاده ميشود و هر كس هر عمل خير و شرى در دنيا از او سرزده باشد در نامه عمل خود مشاهده ميكند چنان هول و وحشتى براى او دست ميدهد كه آرزو ميكند كاش ما بين او و آنروز مدت مديد و امد بعيدى فاصله بود يا آنكه در آنروز كسيكه عمل خير خود را مشاهده ميكند كه حالش معلوم است خوب است ولى آنكس كه عمل بد خود را مشاهده ميكند آرزو ميكند كاش ما بين او و عملش مسافت بعيدى بود كه نمى‌ديد آنرا و بنابر معنى اول يوم ظرف است براى تود و بنا بر معنى دوم ظرف است براى فعل مقدر كه اذكر باشد يا يحذركم در آيه سابقه و تود حال است از ضمير در ما عملت من سوء يا خبر آن جمله است و تجد فقط عامل است در ما عملت من خير و جمله و يحذركم اللّه براى تأكيد تكرار شده است و ذكر رأفت الهى بر عباد براى آنستكه بدانند خدا از باب محبتى كه به بندگان دارد آنها را امر و نهى ميفرمايد تا بخير خودشان نائل‌

جلد 1 صفحه 401

شوند و از شرور و تبعات اعمال بد خودشان مأمون گردند.

يَوم‌َ تَجِدُ كُل‌ُّ نَفس‌ٍ ما عَمِلَت‌ مِن‌ خَيرٍ مُحضَراً وَ ما عَمِلَت‌ مِن‌ سُوءٍ تَوَدُّ لَو أَن‌َّ بَينَها وَ بَينَه‌ُ أَمَداً بَعِيداً وَ يُحَذِّرُكُم‌ُ اللّه‌ُ نَفسَه‌ُ وَ اللّه‌ُ رَؤُف‌ٌ بِالعِبادِ (30)

روزي‌ ‌که‌ مييابد ‌هر‌ نفسي‌ آنچه‌ خير كرده‌ حاضر و موجود و همچنين‌ ‌هر‌ عمل‌ شرّي‌ بنحوي‌ ‌که‌ آرزو ميكند ‌که‌ ‌بين‌ ‌او‌ و عمل‌ سوء ‌او‌ فاصله‌ بسيار طولاني‌ ‌بود‌ و خداوند ميترساند ‌شما‌ ‌را‌ ‌که‌ ‌از‌ ‌خدا‌ ترس‌ داشته‌ باشيد و اميدوار باشيد محقّقا ‌خدا‌ ببندگانش‌ رءوف‌ و مهربانست‌.

يَوم‌َ تَجِدُ منصوب‌ بعامل‌ مقدّر ‌است‌، تجد ‌از‌ (و جدان‌) ‌است‌ بمعني‌ يافت‌ شدن‌ و پيدا كردن‌ و ‌از‌ همين‌ باب‌ ‌است‌ و جدان‌ عقل‌ ‌که‌ مطالب‌ علمي‌ ‌را‌ درك‌ ميكند كُل‌ُّ نَفس‌ٍ ما عَمِلَت‌ مفسّرين‌ نظر ‌به‌ اينكه‌ اعمال‌ چه‌ ‌از‌ افعال‌ ‌باشد‌ و چه‌ ‌از‌ اقوال‌ ‌از‌ عوارضي‌ ‌است‌ ‌که‌ تدريجيّة الحصول‌ ‌است‌ مثل‌ زمان‌ و بمجرّد صدور ‌از‌ عامل‌ معدوم‌ ميشود و ‌از‌ امور نسبيّه‌ ‌است‌ ‌که‌ منسوب‌ بعامل‌ ‌است‌ مادامي‌ ‌که‌ مشغول‌ ‌است‌ و ‌پس‌ ‌از‌ فراغ‌ معدوم‌ ‌است‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ ‌را‌ بعضي‌ تفسير كردند بجزاي‌ عمل‌ و بعضي‌ بنامه‌ عمل‌ ‌که‌ ‌در‌ ‌او‌ ثبت‌ ‌شده‌، لكن‌ ‌اينکه‌ تفاسير اولا تفسير برأي‌ ‌است‌ و ثانيا خلاف‌ ظاهر ‌آيه‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌خود‌ عمل‌ ‌را‌ مي‌يابند لذا آنچه‌ بنظر ميرسد ‌که‌ دست‌ ‌از‌ ظاهر ‌آيه‌ ‌بر‌ نداريم‌ مي‌گوييم‌:

اولا باشدّ انكار منكر ميشويم‌ ‌که‌ اعمال‌ و اقوال‌ و افعال‌ فاني‌ و معدوم‌ ميگردد بلكه‌ ‌در‌ وعاء دهر موجود ‌است‌ ‌الي‌ الابد و ‌در‌ روز قيامت‌ ‌که‌ يَوم‌َ تُبلَي‌ السَّرائِرُ ‌است‌ ‌بر‌ همه‌ مشهود ميشود و ‌اينکه‌ اسباب‌ و صنايع‌ معموله‌ امروزه‌ ‌از‌ نوار و حبس‌ الصوت‌ و فيلم‌ و امثال‌ اينها شاهد قوي‌ ‌است‌ ‌بر‌ ‌اينکه‌ مدّعي‌ و ثانيا و جدان‌ كل‌ّ شيئي‌ بحسبه‌ زيرا ‌هر‌ عملي‌ يك‌ آثاري‌ ‌از‌ ‌آن‌ ‌در‌ خارج‌

جلد 3 - صفحه 170

باقي‌ ميماند ‌که‌ نشان‌ ميدهد ‌آن‌ عمل‌ ‌را‌ مثلا ‌هر‌ مصنوع‌ آثار صنع‌ صانع‌ ‌است‌ مثل‌ عمارت‌ ‌که‌ اثر بناي‌ بنّاء ‌است‌.

و ثالثا نفس‌ اعمال‌ آثار صفات‌ و ملكات‌ نفسانيّه‌ ‌است‌ ‌از‌ ايمان‌ و كفر و اخلاق‌ فاضله‌ و ملكات‌ خبيثه‌ و همين‌ نحو ‌که‌ ‌از‌ اثر پي‌ بمؤثّر مي‌بريم‌ ‌از‌ مؤثّر ‌هم‌ پي‌ باثر برده‌ ميشود و باصطلاح‌ دليل‌ لمّي‌ ‌با‌ دليل‌ انّي‌ ‌هر‌ دو دلالت‌ دارد و ‌بر‌ طبق‌ ‌اينکه‌ معني‌ آيات‌ شريفه‌ ناطق‌ ‌است‌ فَمَن‌ يَعمَل‌ مِثقال‌َ ذَرَّةٍ خَيراً يَرَه‌ُ وَ مَن‌ يَعمَل‌ مِثقال‌َ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَه‌ُ سوره‌ زلزال‌ ‌آيه‌ 7 و 8 وَ قُل‌ِ اعمَلُوا فَسَيَرَي‌ اللّه‌ُ عَمَلَكُم‌ وَ رَسُولُه‌ُ وَ المُؤمِنُون‌َ توبه‌ ‌آيه‌ 104 وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً كهف‌ ‌آيه‌ 47 و ‌غير‌ اينها مِن‌ خَيرٍ اطلاق‌ دارد جميع‌ اعمال‌ خير ‌را‌ شامل‌ ميشود، و تنوين‌ تنكير دلالت‌ ميكند ‌که‌ ‌هر‌ چه‌ ‌باشد‌ و ‌لو‌ جزئي‌.

مُحضَراً ‌يعني‌ تمام‌ اعمال‌ خير ‌را‌ حاضر ميكنند و نمايش‌ ميدهند.

وَ ما عَمِلَت‌ مِن‌ سُوءٍ همچنين‌ تمام‌ اعمال‌ سوء ‌را‌ حاضر ميكنند و صاحبش‌ واجد ‌آن‌ ميشود.

تَوَدُّ ‌از‌ وداد و دوستي‌ ‌است‌ ‌يعني‌ دوست‌ ميداشت‌.

لَو أَن‌َّ بَينَها وَ بَينَه‌ُ أَمَداً بَعِيداً ‌اينکه‌ جمله‌ ‌هم‌ ‌از‌ شواهد قويّه‌ ‌است‌ ‌که‌ نفس‌ عمل‌ حاضر ميشود ‌که‌ آرزو ميكند ‌که‌ ‌بين‌ ‌او‌ و عمل‌ فاصله‌ بسيار بعيدي‌ ‌بود‌ ‌که‌ اهل‌ محشر درك‌ نكنند ‌که‌ ‌اينکه‌ عمل‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ شخص‌ سرزده‌ و عامل‌ ‌آن‌ ‌را‌ نشناسند، و ممكن‌ ‌است‌ مراد ندامت‌ و پشيماني‌ ‌باشد‌ ‌که‌ اي‌ كاش‌ ‌اينکه‌ عمل‌ ‌در‌ دنيا ‌از‌ ‌من‌ بقدري‌ دور ‌بود‌ ‌که‌ خيال‌ ‌آن‌ ‌هم‌ ‌در‌ خاطر ‌من‌ خطور نميكرد.

وَ يُحَذِّرُكُم‌ُ اللّه‌ُ نَفسَه‌ُ تفسيرش‌ گذشت‌.

وَ اللّه‌ُ رَؤُف‌ٌ بِالعِبادِ ‌اينکه‌ جمله‌ ‌براي‌ اينست‌ ‌که‌ نبايد انسان‌ مأيوس‌ گردد ‌در‌ عين‌ حالي‌ ‌که‌ تمام‌ اعمال‌ حاضر و مشاهده‌ ميشود خداوند دست‌ ‌از‌ رأفت‌ و مهرباني‌ ‌خود‌ ‌از‌

جلد 3 - صفحه 171

بنده‌ گنه‌ كار ‌بر‌ نميدارد ممكن‌ ‌است‌ ‌آن‌ قدر مستور فرمايد ‌که‌ ‌خود‌ بنده‌ ‌هم‌ مشاهده‌ نكند ‌که‌ باعث‌ شرمندگي‌ ‌او‌ شود، خداوند ستّار العيوب‌ غفّار الذنوب‌ ‌است‌ بلكه‌ عكس‌ ارائه‌ ميدهد فَأُولئِك‌َ يُبَدِّل‌ُ اللّه‌ُ سَيِّئاتِهِم‌ حَسَنات‌ٍ فرقان‌ ‌آيه‌ 70، لكن‌ محل‌ّ قابل‌ لازم‌ دارد چنانچه‌ ‌در‌ صدر ‌آيه‌ ميفرمايد إِلّا مَن‌ تاب‌َ وَ آمَن‌َ وَ عَمِل‌َ صالِحاً.

]

(آیه 30)- این آیه تکمیلی است بر آنچه در آیه قبل آمد، و از حضور اعمال نیک و بد در قیامت پرده بر می‌دارد، می‌فرماید: «به یاد آورید روزی را که هر کس آنچه را از کار نیک انجام داده حاضر می‌بیند و همچنین آنچه را از کار بد، انجام داده است» (یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ).

«در حالی که دوست می‌دارد میان او و آن اعمال بد فاصله زمانی زیادی باشد» (تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً).

در پایان آیه، باز برای تأکید بیشتر می‌فرماید: «خداوند شما را از (نافرمانی) خویش بر حذر می‌دارد و در عین حال خدا نسبت به همه بندگان مهربان است» (وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ).

در واقع این جمله معجونی است از بیم و امید، از یک سو اعلام خطر می‌کند و هشدار می‌دهد، از سوی دیگر بندگان را به لطفش امیدوار می‌سازد تا تعادلی میان خوف و رجا که عامل مهم تربیت انسان است برقرار شود.